Temat tego artykułu pojawił się w moich myślach jako potrzeba wyjaśnienia sobie i moim najbliższym współpracownikom – czym powinniśmy się zająć, chcąc zmieniać obecną edukację w nowoczesny i efektywny proces. Mając za sobą 40 letni staż pracy w szkolnictwie, zgromadziłam doświadczenia w pracy z dzieckiem w przedszkolu, uczniem w szkole podstawowej, młodzieżą i od 20 lat z dorosłymi. To czas realizacji zabaw, nauki i szkoleń w celu przekazania wiedzy i umiejętności, opartych na zaspokojeniu wzbudzonej ciekawości moich uczniów i słuchaczy.
Pogłębiałam swoją wiedzę, urozmaicałam sposoby pracy i rozszerzałam wachlarz umiejętności metodycznych i interpersonalnych. Jako nauczyciel i dyrektor- dostrzegałam potrzebą zmian w organizacji szkoły na rzecz większego zaangażowania ucznia w swoją edukację, jego rodzica (opiekuna) i przede wszystkim nauczyciela – jako organizatora tego procesu. Prowadząc zajęcia i szkolenia dla nauczycieli, poznałam różne punkty widzenia naszej pracy (edukacji i jej dokumentacji), zakładu pracy (placówki i jej zarządzania) i ucznia z wielu perspektyw. I każdy miał swoje racje, właściwe wątpliwości i słuszne oceny… ale jak bardzo od siebie różniące? Przestrzeń w edukacji i jej organizacja jest jednym z wielu pojęć , które warto sobie omówić, by wypracować chociaż podobne rozumienie tej sytuacji przez większość osób odpowiedzialnych za jej tworzenie i realizowanie w niej edukacji.
Zajmuję się organizacją edukacji kształcenia specjalnego i nauczaniem nauczycieli w tym kierunku. Będąc nauczycielem wspomagającym, nauczycielem zajęć rewalidacji i zajęć korekcyjno -kompensacyjnych, uczyłam się jak je prowadzić i organizować. 17 lat pracowałam w szkole podstawowej z oddziałami integracyjnymi, w tym 10 jako wicedyrektor. Tam odczuwałam rezultaty wprowadzonej reformy dotyczącej kształcenia specjalnego. Szkoląc się MEN, zostałam Liderem Zmian w tym zakresie. Stąd moje szczególne widzenie w edukacji ucznia ze specjalnymi potrzebami. Znając specyfikę tej pracy, chcę w organizacji przestrzeni edukacyjnej przypomnieć potrzebę dostosowania jej do ich możliwości psychofizycznych, stosując odpowiednie formy i metody pracy. Jest to obecnie wiedza potrzebna każdemu nauczycielowi w czasach realizacji edukacji włączającej.
Zachęcam do zmian sztywnych ram tradycyjnego, klasowo-lekcyjnego systemu nauczania na rzecz tworzenia przestrzeni uczenia, która umożliwiałby realizację ciekawych lekcji, zajęć pozalekcyjnych i uczniowskich inicjatywy edukacyjnych.
Właściwie zorganizowane środowisko uczenia się pozwala na efektywne zarządzanie potencjałem uczniów (z zachowaniem indywidualności i dostosowania wymagań edukacyjnych) prowadzące do wszechstronnego rozwoju. Możemy zachęcać własnymi wzorcami uczenia się, ale przede wszystkim organizować sytuacje edukacyjne dające możliwość kształtowania w edukacji samodzielności, odpowiedzialności za podjęte decyzje i działania i pozwalać na krytyczną refleksję tego co obserwujemy i dokonujemy. To pozwoli naszym uczniom wypracować własne strategie myślenia i pokaże potrzebę stosowania procedur rozwiązywania problemów. Tworzymy nowe ale poprzez doświadczanie weryfikujemy również to co nauka już opisała.
- Edukacja na miarę wyzwań XXI wieku.
Szkoła w większości naszego systemu jest miejscem spotkania tych przekazujących i słuchających. Pomału przestaje być miejscem prostego przekazywania wiedzy, nauczyciele rozwijają swoje umiejętności metodyczne i podnoszą kwalifikacje.
Czujemy potrzebę zmian, wynikających często z pojawiającej się ilości i złożoności informacji do przekazania uczniom, ze zwiększonych wymagań ucznia, rodzica( opiekuna) i władz nadzorujących. Chcemy korzystać z dostępnych nowoczesnych narzędzi technologicznych i wiedzy o organizacji procesu uczenia się, które są niezbędnym elementem współczesnego procesu dydaktycznego. Metodycy od wielu lat zachęcają do stosowania metod aktywizujących ucznia, pracy zespołowej i rozszerzania zastosowania technik multimedialnych.
Nie bez znaczenia jest dbałość o rozwijanie wiedzy i nabywanie umiejętności sprawnego komunikowania się uczniów i nauczycieli. Praca nad relacjami w grupie i jej porozumieniem w czasie nauki, zabawy i pracy jest coraz bardziej realizowana przez nauczycieli, bo dostrzegamy jej znaczenie. Przestrzeń pomaga tworzyć szkołę dobrych relacji i emocji. Gdy uczniowi towarzyszą pozytywne emocje i może czerpać satysfakcję z nabywania nowych umiejętności – chętniej i lepiej się uczy. Wspierany przez nauczyciela zaspokaja ciekawość i wspólnie z innymi odkrywa tajniki działania naszego świata.
Rola nauczyciela powinna zmieniać się z osoby uczącej – czasami „wszechwiedzącej” na bycie bardziej przewodnikiem, mentorem i coachem. Powinna skupiać się na wspieraniu dzieci w samodzielnej pracy, poszukiwaniu i rozwijaniu pasji, doświadczalnym odkrywaniu czegoś nowego. Powinien być organizatorem sytuacji edukacyjnej i warunków przeprowadzenia tej sytuacji, przewodnikiem wspierającym ucznia w budowaniu własnej ścieżki edukacyjnej i osobą służącą swoim doświadczeniem w dokonywaniu wyborów, wspólnego wyjaśniania sytuacji błędnej, poszukiwania nowego rozwiązania. Nauczyciele powinni pomóc dziecku budować przekonanie, że da sobie radę z wyzwaniem i może próbować aż do skutku. - Kluczowe kompetencje a organizacja przestrzeni edukacyjnej.
Szkoła XXI wieku musi dążyć za zmianami w życiu ekonomicznym, gospodarczym i kulturowym.
Parlament Europejski i Rada Europejska już w 2006 roku opublikowały zalecenia (aktualizowane w 2018), stwierdzając w preambule:
„Kluczowe kompetencje w postaci wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do każdej sytuacji mają fundamentalne znaczenie dla każdego obywatela społeczeństwa opartego na wiedzy. Zapewniają wartość dodaną dla rynku pracy, spójność społeczną i aktywne obywatelstwo, oferując elastyczność i zdolność adaptacji, satysfakcję i motywację”.Z tej wizji kompetencji kluczowych wynikają wskazówki dla sposobów nauczania i uczenia się, oceniania uczennic i uczniów, a także –sposobu organizacji pracy szkoły i projektowania budynku, jego najbliższego otoczenia, klas i szkolnych korytarzy.”
Dzisiaj realizując w szkole działania mające na celu rozwój kompetencji ucznia, stawiamy sobie wyzwanie przygotowania go do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie. Zachęcamy, by uczniowie byli otwarci, zaciekawieni i twórczy. Chcemy by empatycznie i skutecznie komunikowali się i współpracowali z ludźmi teraz i w dorosłości. Wśród kluczowych kompetencji przyszłości znajdą się, obok umiejętności z obszaru nauk ścisłych, zdolność aktywnego uczenia się, kreatywność, umiejętność dzielenia się wiedzą, współpracy z innymi osobami, nastawienie na rozwiązywanie problemów, krytyczne myślenie czy umiejętności negocjacyjne.
Zadbajmy o otwartość przestrzeni sprzyjającej lepszej komunikacji i wspólnej pracy, a nawet kształtowaniu nowych relacji uczniów z nauczycielami i uczniów między sobą. Duże hole, sceny, ogrody zachęcają do twórczości grupowej, festynów, publicznej aktywności, występów, zebrań samorządu, spotkań grup projektowych i innych zgromadzeń. Przestrzeń ma zachęcać do kreatywności i autoprezentacji. Szkoła tworząca dobry klimat emocjonalny, oparty na właściwych relacjach między nauczycielami, uczniami i rodzicami minimalizuje poczucie zagrożenia i bezradności. Tak często dostrzegany w szkole stres, frustracja i lęk blokujący możliwość uczenia się, powinniśmy minimalizować przez świadome organizowanie procesu edukacji w przyjaznym otoczeniu, przestrzeni i klimacie.
Odczuwamy, że przestrzeń szkolna wpływa na proces uczenia się. Potwierdzają to prowadzone na całym świecie badania naukowe. Otoczenie, boisko czy ogródek ma ogromny wpływ na możliwość budowania relacji, zabawy i kolegowania się. Rozkład pomieszczeń daje nam komfort przemieszczania, przestrzeń do działań i bezpieczeństwo. Meble i sprzęty, układ stolików – to możliwość szybkich zmian organizacji zgodnych z zastosowanymi metodami i formami pracy na lekcji. Wentylacja, oświetlenie, akustyka i kolory ścian zadbają o nasze samopoczucie i zdrowie. Mogą one pomagać w nauce albo przeszkadzać, dla niektórych być zachęcające albo odpychające. Wiedza o ich wpływie na uczniów i proces uczenia pozwoli nam ją właściwie zorganizować, biorąc pod uwagę również potrzeby i wskazówki naszych uczniów. Naczelnym hasłem pedagogiki humanistycznej jest akceptowanie ucznia takim, jakim on jest. Należy uwzględnić jego zdanie
Realizując dotychczas rozumianą przestrzeń edukacji, w pewnym sensie odbieramy mu prawo do rozwoju według własnych możliwości, potrzeb, tempa i linii rozwoju. Narzucamy i wskazujemy, co uczeń powinien umieć, wiedzieć i znać. Można przypuszczać, że to ten rodzaj przestrzeni Ryszard M. Łukaszewicz określa wielką przestrzenią między byciem a stawaniem się
Przestrzeń architektoniczna przedszkola i szkoły powinna dawać wszystkim poczucie bezpieczeństwa i swobodnego rozwoju i w miarę możliwości być realizowana w zgodzie z pomysłami ludzi tam przebywających. - Różnorodne rozumienie pojęć, ich interpretacja i za tym idące różne zastosowania.
Chcąc wyjaśnić omawiane pojęcia, dostrzegłam w literaturze bardzo różny ich zakres, rozumienie pojęcia i wiele innych warunków wynikających z rozszerzenia zakresu tych słów. Poznałam źródło pojawiających się różnic realizacji założeń edukacji w naszym kraju. Dla kogoś przestrzeń to klasa, meble i gazetki z dekoracjami. Chcę przedstawić przestrzeń w dużo szerszym znaczeniu i na okoliczność prowadzenia w niej nowoczesnej edukacji.
ORGANIZACJA
W organizacji przestrzeni potrzebne jest określone uporządkowanie – tak ,by jednostki ustosunkowane były do siebie w taki sposób by mogły działać jako całość, zapewniając każdej z jednostek indywidualne zadanie do wykonania.
PRZESTRZEŃ
Jest najczęściej pojmowana jako ogół wszelkich relacji zachodzących pomiędzy obiektami bądź zbiór owych obiektów (filozofia). Przestrzeń edukacyjna stanowi pojęcie coraz częściej stosowane, nie mające jednak precyzyjnego określenia, bowiem funkcjonuje w wielu dziedzinach naukowych i nadal uzyskuje coraz to nowe kategorie i cechy. W naszym przypadku to miejsca, w którym zachodzi proces edukacyjny a klasa szkolna stanowi jej ściśle formalną kategorię. Dzięki człowiekowi nabiera wartości, może ją modyfikować i kształtować tak, aby mógł się z nią identyfikować, wzbogacać ją o wartości.
Zaproponowana przez Davida D. Thornburga organizacja przestrzeni edukacyjnej oferuje społeczności uczniów możliwość współbycia z innymi osobami w różnych sytuacjach edukacyjnych.
Przestrzenie uczenia nazwał i określił:
• Wodopój, miejsce, gdzie komunikacja ma charakter nieformalny i opiera się na dzieleniu się informacjami. (…) Tutaj przychodzimy, aby razem napełnić się energią, wzajemnie zainspirować się pomysłami. W tym miejscu każdy może być i uczniem i nauczycielem.
• Jaskinia, przestrzeń sprzyjająca odosobnieniu i kontemplacji. Do niej wycofujemy się, uciekając przed hałasem, kolegami i koleżankami, chcemy się zastanowić, pomyśleć, odetchnąć, pobyć chwilę z samym sobą i z własnymi myślami. W tym miejscu zastanawiamy się nad pytaniami, treścią, powiązaniami.
• Ognisko, miejsce, gdzie każdy może się skupić na osobie przemawiającej.
• Piaskownica/laboratorium, miejsce eksperymentowania, podejmowania prób i popełniania błędów, miejsce bezpieczne, w którym nie przejmujemy się nieporządkiem i nieładem.
• Szczyt góry/scena, przestrzeń, gdzie jedna osoba przekazuje komunikat reszcie świata; pokazuje, co potrafi lub czego dokonała. To miejsce, w którym dzielimy się swoją wiedzą, informacjami z wieloma innymi osobami, ujawniamy nasz potencjał, pokazujemy swoje mocne strony, odkrywamy swoje słabości” (Przestrzeń…, 2016: 8).
Aleksander Nalaskowski – autor innego podziału i nazw przestrzeni, ujmując aspekt społeczny życia szkolnego, podzielił tę przestrzeń na trzy grupy:
• przestrzeń publiczną (w niej dostosowujemy się do reguł tam panujących – np. klasa szkolna), często regulaminy
• przestrzeń prywatną (w której tylko najbliżsi mogą się z nami zaprzyjaźnić – np. hol szkolny)
• przestrzeń intymną (do tej przestrzeni dopuszczamy konkretne osoby)
Edyta Gruszczyk—Kolczyńska również określiła przestrzeń edukacyjną współczesnej Europy
„przestrzeń edukacyjna jest misternie utkana z tego wszystkiego, co składa się na wychowanie i kształcenie obywateli w integrującej się Europie, a więc i w Polsce
Wyznaczają ją:
- dorobek nauk pedagogicznych
- realizowana koncepcja systemu oświatowego
- motywy oraz rzeczywiste możliwości dorosłych odnośnie wychowania i kształcenia dzieci
- status społeczny i kwalifikacje nauczycieli
- warunki, w jakich wychowują i uczą
Wszyscy mamy wpływ na przestrzeń, w której funkcjonujemy, odzwierciedla nasze możliwości, zainteresowania i spełnia potrzeby.
Dlatego wiemy, że potrzeby, które w procesie rozwoju dzieci i młodzieży powinniśmy zaspokoić wynikają z wielu źródeł. Ich spełnienie w przypadku edukacji ucznia ze specjalnymi potrzebami jest bardziej wymagające w swojej różnorodności wynikającej z rodzaju niepełnosprawności i deficytów rozwojowych. Zaspakajanie specjalnych potrzeb w edukacji rozumiemy jako ogół procesów i oddziaływań, których celem jest zmienianie ludzi, przede wszystkim dzieci i młodzieży, stosownie do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych.
Według M. Bogdanowicz – to uczniowie, którzy nie są w stanie sprostać wymaganiom obowiązującego programu edukacyjnego, mają znacznie poważniejsze trudności w nauce niż ich rówieśnicy, są w stanie kontynuować naukę, ale potrzebują odpowiedniej pomocy w formie: specjalnego programu nauczania i wychowania, metod, które będą dostosowane do ich możliwości, potrzeb i ograniczeń. Powinni być nauczani przez nauczycieli – specjalistów kształcenia specjalnego, gwarantującym zindywidualizowane tempo pracy, gdzie proces edukacyjny będzie przebiegał w odpowiedniej przestrzeni uwzględniającej rozwiązania organizacyjne, ułatwiające przebieg tego procesu, z dostosowaniem do poszczególnych dysfunkcji lub zaburzeń uczniów. Uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mają zorganizowaną edukację zgodnie z dostosowanym programem edukacyjno – terapeutycznym opisującym zasady, metody, formy i środki dydaktyczne, specjalne formy odpytywania i sprawdzania poziomu ich wiedzy i umiejętności (oceniania wewnętrznego i zewnętrznego). Całość zamykająca się w dobrej przestrzeni (warunków lokalowo – bytowych, czyli przestrzeń klasy, szkoły), ujmuje jeszcze właściwe podręczniki, ćwiczenia i literaturę. Duży wpływ na kształtowanie przestrzeni edukacji tej grupy uczniów ma współpraca ze specjalistami i instytucjami współpracującymi ze szkołą.
Przestrzeń to również zasoby nauczyciela – kwalifikacje, kompetencje, zaangażowanie, uzdolnienie i pasje. To wszystko ma wpływ na tworzenie przestrzeni, wykorzystanie tego potencjału na rzecz wszechstronnego rozwoju ucznia w procesie edukacji.
Odpowiednia organizacja przestrzeni i jej wykorzystanie, wspiera proces dydaktyczny, dlatego powinniśmy poznać szczegóły tego zagadnienia, by w nowoczesny i świadomy sposób wprowadzać zmiany w swojej codziennej pracy.
Bibliografia
- Przestrzeń fizyczna i architektoniczna. Poradnik dla szkół, (2016), Polak M. (red.), t. 1 [online, dostęp dn. 20.10.2017, pdf. 21 MB].
- Środki dydaktyczne, ich rola i wpływ na proces dydaktyczno-wychowawczy. Stróżek J., (b.r.), [online, dostęp dn. 20.10.2017].
- Zmiana (w) przestrzeni edukacyjnej Dobre praktyki architektoniczne i funkcjonalne z warszawskich szkół i przedszkoli
Autorzy i autorki teksów: Małgorzata Leszko, Agnieszka Czachowska, Alicja Pacewicz - Specjalne potrzeby ucznia czy szkoły? Przewodnik po edukacji włączającej pomocą w rozwijaniu kształcenia i uczestnictwa w życiu szkoły. Dorota Wiszejko-Wierzbicka, (2012)
- R.M. Łukaszewicz, Edukacja z wyobraźnią. Czyli jak podróżować bez map,Wrocław 1994
- Przestrzeń fizyczna i architektoniczna Przestrzenie edukacji 21. Otwieramy szkołę! Tom 1. Publikacja – projekt Educational Spaces 21. Open up!
- E. Gruszczyk-Kolczyńska, [w:] www.e-mentor.edu.pl/artykul.php?numer=25&id= 559-60k [27.05.2008].